Adlî – İnzibatî Tesisler

Adliye hizmetlerinin kadılıklarda görüldüğü bilinmektedir. Ancak büyük şehirlerde kadıya yardımcı olarak naipler de görev yapardı. Bursa Kadısı, Mahkeme Kapısı denilen İbrahim Paşa Mahallesindeki esas mahkemede, naipleri ise Ulucami ve Muradiye gibi yerlerde görev yapardı. Bu çerçevede XVII. yüzyıl ortalarında Ulucami’nin yanındaki İhtisap Çardağı’nın bitişiğinde Küçük Mahkeme adıyla bir mahkeme kurulduğu ve kadı naibinin burada davalara baktığı bilinmektedir. Bu arada mahkeme ile ilgili bir hususu daha belirtmekte fayda vardır. O da çok ağır suçlarda verilen idam cezasıdır. Her ne kadar adam öldürenlerin cezaları suçun işlendiği yerde ve askerden kaçanlarınki de kapılarının önünde verilirdiyse de Bursa’da bunlar dışındaki idam cezaları, Ulucami civarındaki Fidan Hanı’nın önünde infaz edilmekteydi. Ulucami çevresinin şehrin ticaret merkezi olması, doğal olarak çarşı ve pazarları ilgilendiren idari birimlerin de aynı mahalde olmasını gerektirdi. Bu tarz idarî birimlerden biri de İhtisap Çardağı’dır. Osmanlılarda ihtisap emininin oturduğu yere muhtesip çardağı veya ihtisap çardağı denilir. Belgelerden Ulucami’nin yakın çevresinde ihtisap emininin oturduğu bir yer olduğu ve bunun 1596 yılında yandığı, arsasının da padişahın emriyle cami avlusuna katıldığı anlaşılmaktadır. Bu hadiseden sonra ihtisap emini, belirli bir binası kalmadığı için muhtelif yerlerde hizmetini yürüttü. Bir süre sonra Bursa ihtisap emini olan Ömer Çavuş, Ulucami’nin batı tarafındaki Vaiziye medresesinin kapısı önünde olan boş yerde ihtisap emini için bir çardak inşa etti ve muhtesiplerin oturacakları bir mekân tekrar oluştu. Küçük Mahkemenin ve İhtisap Eminliğinin Ulucami’nin yakın çevresinde yer alması Ulucami’ye adalet ve sosyal kontrol faaliyetini paylaşan bir mekân hüviyeti vermektedir. Şehrin hukuk ve toplum adına resmi koruyuculuk merkezi burada olduğu için kenar bölgelerde görülebilen asayişsizlik ve uygunsuzluk davranışlarının Ulucami’ye doğru yaklaşıldıkça azaldığını düşünmek mümkündür.